Realizm u Lema

Stanisław Lem, Szpital przemienienia, 1955

„Nie żałuj, nigdy nie żałuj, że mogłeś coś zrobić w życiu, a tego nie zrobiłeś. Nie zrobiłeś, bo nie mogłeś”.    

To pierwsza z realistycznych powieści Lema. Autor pisał ją mając 27 lat, lecz choć ukończył książkę w 1947 roku, cenzura nie pozwoliła na jej wydanie. Dopiero po sześciu latach powieść ta mogła ukazać się w druku. Tym samym Lem zgodził się napisać jeszcze dwie części, tworząc trylogię Czas nieutracony. Po latach pisarz zabronił wznawiania, tych pisanych zgodnie z realizmem socjalistycznym książek, a Szpital przemienienia ukazuje się jako dzieło samodzielne.

Wstrzymanie tej książki przez urząd cenzury w czasach komunistycznych było zapewne między innymi spowodowane odważnym tematem, jaki podejmuje w książce autor. Powieść opowiada bowiem o likwidacji szpitala psychiatrycznego podczas wojny. Dylematy głównego bohatera, młodego lekarza Stefana Trzynieckiego, który zaczyna pracę w szpitalu podczas trwania II wojny światowej, są pretekstem do uzmysłowienia czytelnikom jakie warunki otaczały pacjentów szpitali w tamtych czasach.

Bardzo ciekawym doświadczeniem było przeczytać, napisaną jeszcze przed oficjalnym debiutem, powieść Lema tak bardzo odbiegającą od klimatów fantastyki naukowej, która ostatecznie okazała się powołaniem pisarza. Odbiegająca daleko od nurtu science fiction powieść zaskakuje bardzo realistycznymi, wstrząsającymi scenami (typu drobiazgowo opisana operacja otwarcia czaszki), i może tylko opisy chorych psychicznie pacjentów, przypominają schemat opisu „lemowych“ istot z obcych planet w np. Dziennikach gwiazdowych. Książkę czyta się więc jednym tchem, mimo przydługich, czasami niepotrzebnych opisów.

Stanisław Lem zarzekał się, że fakt iż studiował medycynę nie miał wpływu na powstanie Szpitalu przemienienia. Nie sądzę jednak, aby całkowity laik w tym temacie potrafił tak drobiazgowo opisać różnego rodzaju szczegóły z życia szpitalnego. W powieści pojawia się także, co jest ewenementem w prozie Lema, wątek erotyczny. Poza tym ta nieco groteskowa powieść posiada filozoficzne podłoże co dodatkowo podwyższa jej wartość. Długo nie mogłam otrząsnąć się z mocnych i brutalnych scen, którymi Lem atakuje z nadzwyczajna lekkością.