Prawiek i inne rasy

Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy, 1997

„Od północy zachodu płynie ku południu rzeka Czarna, która łączy się z Białką pod młynem. Czarna jest głęboka i ciemna. Płynie lasem i las odbija w niej swoją zarośniętą twarz. Po Czarnej żeglują suche liście, a w jej odmętach walczą o życie nieuważne owady. Czarna szarpie się z korzeniami drzew, podmywa las. Czasem na jej ciemnej powierzchni tworzą się wiry, bo rzeka potrafi być gniewna i nieokiełzana. Co roku późną wiosną wylewa na księże łąki i tam opala się w słońcu. Pozwala się mnożyć żabom w tysiące.”

Napotkawszy w pierwszym rozdziale książki powyższy fragment opisu rzeki nie miałam wątpliwości, że mam w ręku niezwykłą powieść. Już sam fakt, że autorka swego czasu zdobyła mnóstwo nagród za tą bądź co bądź krótką fabułę, m. in Nagrodę Fundacji Kościelskich, nagrodę czytelników Nike, Paszport Polityki oraz Machinera, powinien być wystarczającym powodem, aby powieść ta stała się obowiązkową pozycją dla każdego czytającego Polaka.

Tokarczuk opowiada o losach mieszkańców dwóch wsi na ziemi kieleckiej od pierwszej wojny światowej do lat osiemdziesiątych XX wieku. Charakterystycznym dla siebie poetyckim, magicznym językiem portretuje sylwetki zwykłych kobiet i stereotypowych mężczyzn uwikłanych w historyczne wydarzenia. Można by powiedzieć więc, powieść jakich wiele, gdyby nie niezwykłość stylu pisarki. Prawiek można bowiem czytać na kilka sposobów i wydaje mi się, że właśnie dzięki temu książka ta zdobyła tak wielką popularność. Każdy bowiem dopasował ją do swojego własnego poziomu i zrozumiał inaczej. Dla jednych pozostanie typową sagą rodzinną, opowieścią o życiu Misi i Kłoski, dla innych metaforyczną powieścią rzeką, refleksyjnie a czasami nawet filozoficznie obrazującą  zbiorowy portret polskiej rzeczywistości w minionym stuleciu, myślę, że są nawet tacy, którzy podejdą do tej powieści jeszcze bardziej psychologicznie, doszukując się w opisanych zdarzeniach przypowieści i analizując ją na płaszczyznach magiczno-filozoficznej.

Dla mnie jest to powieść głęboko zakorzeniona w historii nie tylko ludzkości ale także natury. Pomieszanie realizmu i fantastyki, wszechobecne mitologiczne symbole sprawiają, że czyta się ją jak w transie, przytakując ze zdziwieniem trafności spostrzeżeń i niebanalnym porównaniom. Natomiast unosząca się nad narracją magia niejednokrotnie dawała mi odczuć podczas czytania, że biorę udział w niezwykłej rzeczywistości a współistnienie i przenikanie się świata natury z ludzkim przyprawił mnie o dreszcze, uświadomił prawdziwą istotę istnienia i sprawił, że zatęskniłam za lasem, za rzeką, za rosą i rodzinną miejscowością.